Katastrofa (A. Hemon)
Për t’i kuptuar historitë tona, duhet t’i rrëfejmë katastrofat tona.
(Përkthyer nga Plator Gashi, korrektuar nga Osman Gashi)
Autori: Aleksandar Hemon
Babai im ka qejf të kuvendojë me njerëz, t’u bëjë pyetje, t’u tregojë histori. Shpesh, kur gjendesha duke lexuar, duke shikuar televizor, a duke i zgurdulluar sytë heshturazi, rrinte pranë meje dhe më urdhëronte: “Fol!” trembesha, por pastaj flisja, natyrisht. Ai jo vetëm që s’mund ta durojë heshtjen, apo idenë që njerëzit s’kanë çfarë t’i thonë njëri-tjetrit; por është edhe kërshëria e tij e pangopur — çdokush, ia merr mendja, ka histori për të rrëfyer, e jomë i biri tregimtar. Ai pret që të tjerët ta shfaqin vetveten ndaj tij përmes historive. Heshtja është vdekja e rrëfimit, e kështu edhe e dashurisë.
Njëherë po i vizitonim prindërit e gruas sime, Terit, në Pensacola Beach, Florida, dhe prindërit e mi erdhën prej Kanadasë (ku jetojnë tash e njëzet e tre vjet) për t’i pritur Kërshëndellat. Teri dhe unë ishim martuar po atë vit, dhe atëherë u takuan për herë të parë prindërit e mi me të sajtë dhe kaluan për mrekulli. Tash, Në Pensacola Beach, prindërve të mi iu ra të kalojnë kohë me familjen e saj të gjerë, e cila, sikur familja ime, mblidhet shpesh dhe përfshin kushërinj e miq të panumërt që janë përthithur në farefis. Prindërit e mi panë se struktura dhe praktikat thelbësore të familjes afrikane-amerikane janë fort të ngjashme me atë boshnjake. Por, kishte diçka të mangët — familja e Terit nuk e bënte një gjë që e bënte familja ime (dhe që vazhdon ta bëjë): ata nuk rrëfenin historitë sikur ne. Historia e tyre, për njërën arsye apo tjetrën, nuk ishte e disponueshme nëpërmjet narracionit publik.
Pra, ndërsa ecnim përmes plazhit zallbardhë në një ditë të vakët, me pulëbardha që pluskonin mbi kokat tona dhe me re të pakta prej pambuku, babai i tha gruas sime: “Teri, më trego për familjen. Çfarë e keqe ju ka ndodhur?”
Teri iu përgjigj por s’ia ngopi kërshërinë. Përveç mynxyrës së përgjithshme të të qenit zezakë në Amerikë — që vlen për një popullatë të tërë, ani se mund të jetë ndryshe tek-tuk — nuk kishte ndonjë fatkeqësi që mund të përmendej. Babai u hutua nga kjo, madje u zhgjënjye — nëse vërtet asgjë e keqe s’ka ndodhur, ishte vështirë të paramendohej se si të rrëfeheshin historitë. Nëse asgjë e keqe s’ka ndodhur, për çfarë, atëherë, të flasim?
Natyrisht, Teri e dinte se prindërit e mi kishin ikur si refugjatë në Kanada, duke shpëtuar nga rrethimi i Sarajevës. Ajo dinte që familjes sonë i kishin ndodhur gjëra të liga, e që më e liga ishte lufta në Bosnjë. Por ky ishte ndër ato çastet kur u ndjeva i detyruar të ndërhyja dhe të shpjegohesha në emër të prindërve për të shoqen, t’i vendos dhe t’i paraqes themelet teorike të mendësisë së tyre, dhe ta mësoj atë — e këdo tjetër që bindet e dëgjon — për mënyrat se si trauma e ndryshon vetë strukturën e botës dhe të realitetit. Sepse e kuptova menjëherë përse babai do ta shtronte një pyetje të këtillë. E njoha zorin e tij. Kjo “çfarë e keqe ju ka ndodhur” ishte stenografi (ose shkrim dore) për katastrofën. Ai i kërkoi që ajo ta prijë për në historinë e familjes së saj duke i ravijëzuar katastrofat që e përcaktojnë atë — sepse kështu do ta tregonte ai historinë e familjes sonë: luftërat, shpërnguljet, humbjet, vështirësitë. Nuk ka histori pa katastrofë; për ta ravijëzuar historinë duhej të rrëfeheshin katastrofat e saj. Dhe çfarë s’mund të rrëfehej nuk mund të kuptohej. Një familje — apo një botë, a një jetë — pa katastrofë ishte e pakapshme, sepse ishte pohim i pamundshëm. Në qoftë se katastrofa (sipas teorisë së tragjedisë) është ngjarja dramatike që nis zgjidhjen e fabulës, atëherë mungesa e saj paraqet mundësinë që fabula tragjike nuk do të zgjidhet kurrë. Me fjalë të tjera, katastrofa mund të jetë kurth, por gjithashtu mundëson shpëtim nga narrativa. Nëse ke pasur fatin të kesh mbijetuar pas një kthese në fabul, atëherë të bie ta tregosh historinë — duhet ta tregosh historinë.
Kam besim të patundur se çdo gjë që mund të thuhet a mendohet në një gjuhë mund të thuhet e mendohet edhe në një tjetër. Fjalët mund të kenë vlerë apo frymë interpretuese tjetër, por gjithmonë ka mjaft përputhshmëri për të mos e shpërfillur përkthimin si tërësi, i cili është thelbësor jo vetëm për letërsinë si tërësi, por edhe për njerëzimin si tërësi.
Megjithëkëtë, kemi fjalën boshnjake katastrofa, e cila pa dyshim vjen nga fjala e njëjtë greke (katastrophe [καταστροφή], që do të thotë përmbysje) sikur edhe homologia e saj në anglishte, catastrophe. Por në boshnjakishte — ose së paku në gjuhën që përdor familja ime — katastrofa ka vlerë dhe zbatim goxha të ndryshëm nga catastrophe në anglishte. E përdorim tërë kohën, pra e vëmë në bisedë brenda rrethanave që do të ishin më pak të përshtatshme në anglishte. Kështu, nëna ime e qortonte babanë duke thënë, “Ti si, ćale, katastrofa!” (që përkthehet si: Ti, burrë, je katastrofë!) sepse kishte lënë një varg çorapesh të palara udhës për në dhomën e gjumit. Ose babai, kur tregonte për shpërthimin e një gypi në murin e shtëpisë së tyre, përdorte katastrofën për t’iu referuar nevojës për të gërryer nëpër atë mur që ta gjente burimin e rrjedhjes. Motra ime, e cila jeton në Londër, i përshkruante qiejtë e plumbtë të janarit që vareshin mërzitshëm mbi Anglinë dhe kokën e saj si katastrofë. Dhe unë mund ta zbatoj katastrofën, për shembull, për paaftësinë e FC Liverpool-it t’i mbrojë hedhjet nga korneri, apo për çastin kur kuptoj se jam në nevojtore pa letër tualeti, dhe se më e afërta është në anën tjetër të korridorit. Katastrofa është një ndër fjalët e vetme boshnjake që Teri i kupton, kryesisht sepse i bie të më dëgjojë teksa vajtoj për kthesat fatkeqe e të shumëllojshme të ndodhive.
Kjo s’do të thotë aspak që ne nuk e marrim seriozisht mundësinë e katastrofës së mirëfilltë. Përkundrazi, përdorimi i lirshëm i fjalës katastrofë lidhet me praninë e saj të gjithmbarshme. Në vend se të ekzistojë vetëm në përmasa të mëdha dhe tragjike, katastrofa është kudo, me grimca që vezullojnë përherë, si shrapnelat në një ditë me diell.
Kundër vullnetit dhe pavarësisht nga dëshirave të tyre, prindërit e mi janë ekspertë të katastrofës. I kam thirrur së voni për ta diskutuar qëndrimin e tyre teorik ndaj kësaj ideje.
Lufta e fundit ishte pa dyshim katastrofa më e madhe në jetën e tyre. (Lufta e Dytë Botërore ishte pjesë e fëmijërisë së tyre, por u traumatizuan më pak nga ajo sepse rinia u doli mjaft e mirë). Nëna nuk priste që të vinte lufta, andaj ajo u pllakos në jetën e saj si meteorit, dhe ende e kujton tronditjen: bombat e artilerisë, orën policore, shpërbërjen e rutinave të saj, pamundësinë për ta pajtuar luftën me strukturën e realitetit të jetës së saj, duke më thënë — kur e thirra nga Çikagoja në pranverë të vitit 1992 — “Do të mbarojë së shpejti, tashmë po shkrepin më pak se dje”. Dhe ajo kujton se si i gjithë fryti i punës së tyre u shlye brenda natës, jo vetëm duke e bërë të pakuptim, por edhe duke e destabilizuar — në mënyrë të pakthyeshme — vetë mundësinë e ndonjë vazhdimësie të strukturuar në jetën e tyre të mëpastajshme. Pas përjetimit të luftës, ajo nuk mundi ta mbështeste besimin në inercinë e realitetit — në forcën që mundëson vazhdimin e gjërave ashtu si janë. Ajo tash pretendon që mendja e saj kundërshton mundësinë e një lufte tjetër, por përmbysja e panatyrshme e ka bërë çdo lloj stabiliteti të jetë i dyshimtë. Para luftës, ajo, si dhe shumë të tjerë, ishin të mbrojtur nga paimagjinueshmëria e të paimagjinueshmes — një supozim i rehatshëm (në qoftë i rremë) se çfarë s’mund të imagjinohet as nuk mund të ndodhë, apo të jetë duke ndodhur. Ajo fshihej prapa të paimagjinueshmes, por çfarë ka ndodhur tashmë do të jetë gjithmonë dhe detyrimisht e imagjinueshme, dhe kështu është çartur ajo perde. Për të, të qenët e moshuar apo e sëmurë nuk është katastrofë — sepse, sipas saj, janë të natyrshme — andaj nuk frikësohet nga to. As nuk është se frikësohet nga lufta — ajo në të vërtetë druan se diçka do t’ia përmbys stabilitetin e jetës së saj të re (tejet kanadeze), se diçka do ta zhbëjë në veçanti atë realitet.
Babai im u traumatizua po ashtu nga lufta, por ajo që ai e përjetoi si katastrofë — thellësisht personale, sipas tij — ishte kryesisht përmbysja e vazhdimësisë së natyrës njerëzore. Para luftës, ai mund t’i besonte mirësisë (apo pamirësisë) së qëndrueshme të njerëzve — ata ishin kush ishin dhe e dije se kush ishin; shmangeshe nga të këqijtë, i pëlqeje të mirët. Çfarë e tronditi atë në mënyrë katastrofale ishte shndërrimi i papritur që e vërejti te disa nga shokët dhe të njohurit nga komshinj në armiq, nga të mirë në të këqij, prej të mbarëve në vrasës — kjo ishte e paimagjinueshmja për të, kjo përmbysje e natyrës njerëzore. Kur e pyes nëse e pret ndonjëherë një katastrofë tjetër, një të paimagjinueshme, ai thotë, “Jemi të vjetër. Mund të vijë një katastrofë, por s’do të jemi këtej rrotull, pra s’ndiejmë për të.”
Sa i përket motrës sime, e cila ndërroi shtegun e karrierës në të katërdhjetat për t’u bërë psikoterapeute, ajo duket mjaft mendjemprehtë për këtë: “Katastrofa është aktualizimi imagjinar (e ndonjëherë i vërtetë) i pasojës më të keqe të mundshme të një situate”, më shkroi ajo. “Situatat mund të përfshijnë ikjen e autobusit, djegien e ushqimit, vdekjen, luftën, dhe gjithçmos”. Ajo vazhdoi: “Katastrofa është gjendja kur pritet më e keqja, por edhe kur përgatitet shmangia, menaxhimi apo lufta kundër pasojës. Ajo gjendje është ndonjëherë e vetëdijshme, por është përherë e ndërdijshme”. Ajo po ashtu beson — dhe pajtohem — se ka një lloj përcaktimi kulturor për këtë pritje të vazhdueshme. Të dy e kujtojmë sloganin, i cili i ngarkohet vetë Shokut Tito dhe i përsëritej të gjithë fëmijëve dhe qytetarëve të Jugosllavisë për shumë dekada para luftës: “Duhet të jetojmë sikur paqja do të zgjasë njëqind vjet, dhe të jemi të gatshëm sikur lufta do të nisë nesër”. (Dhe lufta vërtet nisi të nesërmen). Babai im kujton se si babai i vet (Ivani) besonte që është e pamundshme të jetosh pesëdhjetë vjet dhe të mos përjetosh luftën — vetë gjyshi Ivan i kishte përjetuar dy luftëra botërore. Dhe nëse shkencëtarët kanë të drejtë kur thonë se trauma mund ta ndryshojë kodin gjenetik, i cili pastaj mund të trashëgohet te pasardhësit, atëherë e kam katastrofën në gjene.
Po ashtu i pyeta prindërit se çfarë është e kundërta e katastrofës. “Jeta normale”, më thanë njëzëri. Për ta, jeta normale është kategori e vetëkuptueshme — është një jetë normale. Pasi i shtrydha pak, ma shkoqitën: jeta normale kërkon stabilitet, gjithmonë e varur nga stabiliteti i shtetit, që lejon rritjen, arsimimin dhe fuqizimin e fëmijëve, dhe jep ndjenjën e përgjithshme të përparimit. Jeta normale, siç ma sqaroi babai, ka po ashtu nuancat e veta, dhe përmirësohet (fjala që në të vërtetë e përdori ishte zbukurohet) me gjërat sikur skijimi, sporti, këndimi, fëmijët, bletaria, etj. Aty mora vesh që jeta normale është në fakt jeta që kishin pasur para luftës, atë që e humbën. Prandaj, jeta normale është njëkohësisht nostalgjike dhe utopike; edhe e pakthyeshme, edhe paarritshme.
Kjo do të thotë që jeta normale caktohet dhe përkufizohet nga katastrofa — është jeta e përmbysur, jeta që bëhet edhe e pamundshme, edhe e dukshme nga katastrofa. Dhe, në mënyrë të anasjelltë, katastrofa është ajo që e përmbys jetën, ajo që e bën stabilitetin, inercinë e nevojshme emocionale dhe biologjike, të pamundshme. Ashtu sikur katastrofa e mirëfilltë në tragjedi është shkas për zgjidhjen e fabulës, katastrofa është shkas për narrativën e jetës normale, të cilën mund ta perceptojmë vetëm përmes perdes katastrofale që e ndan jetën para dhe pas.
Sa më përket mua, më duhet të pranoj diçka: mendja ime është gjuhësisht e obsesionuar, dhe sajon vazhdimisht lojë fjalësh e shtrembërime verbale të pavullnetshme. Duhet të jetë ndonjë diagnozë që lidhjet me këtë dërdëllitje të vazhdueshme, apo me faktin që, në jetën time të përditshme, unë flas me veten në boshnjakisht, zakonisht me zërin e një vagabondi sarajevas — shaj, kërcënoj, fyej, kryesisht veten (apo pjesën time që s’është vagabond sarajevas). Po kjo mendje gjuhësisht e obsesionuar ka shpikur emrin e Sergej Katastrofenkos — një sllav imagjinar, mbas gjithë gjasave ukrainas — i cili përpëlitet si një personazh i mundshëm, ose si shaka, ose si katastrofë. Emri Sergej Katastrofenko më kërcen shpesh në kokë ndërsa e hetoj botën për valëzimet e mynxyrës, ani pse ende nuk ka as zë, as trup të mirfilltë. Por, kur t’i fitojë këto të dyja — kur të vijë ajo ditë, unë do të luaj mendsh — ai do të bëhet mishërimi i vërtetë i katastrofës, i idesë që asnjë realitet — apo narrativë e realitetit — s’është e mundshme pa katastrofën.
-
Aleksandar Hemon ka lindur në Sarajevë në vitin 1964. Në vitin 1992, ndërsa ndiqte një program shkëmbimi për gazetari në Çikago, shpërtheu lufta në Bosnjë. Ai u bë refugjat politik dhe jeton tash e njëzet e katër vjet në Çikago. Hemon është autor i gjashtë librave dhe njihet kryesisht për novelën The Lazarus Project (2008).
Eseja origjinale në anglishte: https://www.laphamsquarterly.org/disaster/katastrofa
Vërejtje: Të gjitha të drejtat i takojnë autorit. Ky botim nuk ka qëllime fitimprurëse. Nuk lejohet ribotimi pa lejen paraprake të autorit të përkthimit.
